Đức Phanxicô xem thói thời thượng là sự suy đồi của đời sống thiêng liêng. Ngài thấy ở đây không hẳn chỉ gắn bó với thế gian mà nhất là sự tự đủ kể cả với Chúa.

Tính thời thượng: đây là một từ đã được chú ý ngay từ đầu triều giáo hoàng của ngài! Hồng y hay linh mục, trẻ hay già, giáo sĩ hay giáo dân, tất cả đều đi qua con đường này. Trong tiếng Pháp, chữ này có nghĩa giao du với những người có quyền lực hay giàu có và sùng bái hình thức. Người Ý giữ lại ý nghĩa ban đầu nhiều hơn: gắn bó với của cải thế gian. Nhưng Đức Phanxicô còn đi xa hơn. Sau khi đọc các văn bản ngài nói về vấn đề thói thời thượng, chúng ta có thể trả lời theo các câu hỏi hợp lý để tìm hiểu mình có phải là người theo thói thời thượng như ngài mô tả hay không và mình đang ở đâu: hơi quá “với thế gian” hay chưa đủ “trong thế gian”? theo ngài, thói thời thượng đại diện cho một mối nguy hiểm thực sự, đó là ”điều xấu nhất có thể xảy ra cho Giáo hội của Chúa”.

Đức Phanxicô nhắc đến quyển sách của hồng y thần học gia Dòng Tên người Pháp Henri de Lubac, Suy gẫm về Giáo hội (Méditation sur l’Église, 1953), trong đó hồng y định nghĩa, đây là “thái độ đặt con người vào trọng tâm triệt để” ẩn dưới các thái độ tôn giáo hoàn hảo… Điều mà nhà văn Pháp André Mauriac mô tả rất hay trong quyển tiểu thuyết Bà Biệt phái (La Pharisienne, 1941) của ông, người phụ nữ này cảm thấy được Chúa chọn, được giám mục chú ý vì khổ hạnh khắt khe của mình, bà biết cách áp bức người chung quanh mình bằng sự khắc nghiệt của một nhân đức hoàn hảo nhưng xa với sự thánh thiện.

Sự nhầm lẫn giữa cầu toàn và thánh thiện

Đây là nguồn gốc của tinh thần thế tục bị tố cáo: nhầm lẫn giữa cầu toàn và thánh thiện, được ngăn bởi bề dày của sự quá chu đáo. Điều khác biệt giữa hai điểm: kiêu hãnh đi tìm chính mình (“Gương kia, nói cho tôi biết ai là người đẹp nhất”) hay vinh quang duy nhất của Chúa trong đức khiêm nhường (“Chúa đã làm nên điều kỳ diệu cho tôi, Danh Ngài là Thánh!”). Mình là nữ hoàng hay nữ hoàng trên trời… tình yêu dành cho cái “tôi và tôi” đi đến mức coi thường Chúa, hoặc tình yêu của Chúa đến mức khinh miệt cái “tôi và tôi” của mình.

Văn bản quy chiếu về thói thời thượng vẫn là tông huấn Niềm vui Tin mừng Evangelii Gaudium (n. 93-97) năm 2013, trong đó khái niệm này được định nghĩa rõ ràng: “Tính thời thượng thiêng liêng, ẩn sau vẻ bề ngoài sùng đạo và thậm chí cả lòng yêu mến Giáo hội, nhưng cốt lõi của việc tìm kiếm, thay vì tìm vinh quang của Chúa thì tìm vinh quang con người và hạnh phúc cá nhân” (số 93). Nó gần giống như một hồng y (rồi thì cũng làm đến hồng y!) đi tìm loại vải tốt nhất có màu đỏ chói cho bộ lễ phục, mà không cần biết màu sắc này ám chỉ: chứng từ cho Chúa Kitô đến phải đổ máu. Thói thời thượng nói ở đây có thể tóm tắt như sau: có ứng xử tôn giáo hoàn hảo… nhưng đức tin đã chết.

Thuyết ngộ đạo và thuyết Lạc giáo Pêlagiô không cần ơn Chúa

Trong tông huấn Niềm vui Tin mừng Evangelii Gaudium, Đức Phanxicô cho thấy hai khía cạnh của sự suy đồi thiêng liêng, sau đó ngài còn đề cập đến trong hai bản văn khác: tông huấn Vui mừng và Hân hoan Gaudete et exultate (lời kêu gọi nên thánh, 2018) và tông huấn Thầy những khát khao Desiderio desideravi ( 2022).

Nói cách khác, người tu sĩ thời thượng có bề ngoài thánh thiện theo hai cách: thứ nhất, họ theo thuyết ngộ đạo “nghĩ rằng mình biết điều gì đó hoặc có thể giải thích điều đó theo một logic nào đó, nên mình đã thánh thiện, hoàn hảo, tốt hơn ‘đám người dốt nát’… Thuyết ngộ đạo tự bản chất muốn gần với mầu nhiệm”, cả mầu nhiệm về Thiên Chúa và ân sủng của Ngài cũng như mầu nhiệm về cuộc sống của những người khác (Gaudete et exultate, n. 40).

Theo một cách nào đó, đó là “Chúa trong giới hạn của lý trí đơn thuần.” Ở đây, người thời thượng vui hưởng những gì mà chỉ lý trí của họ có thể cho họ biết về Chúa với bằng chứng, bỏ qua xác tín của đức tin… Sự đồi trụy thứ hai, người thời thượng theo thuyết lạc giáo Pêlagiô không cần ơn Chúa: họ tận hưởng những nỗ lực đơn thuần của ý chí để đạt được hoàn hảo, từ chối mọi nhu cầu về ân sủng… “một ý chí không khiêm nhường” (Gaudete et exultate, số 47), hoặc biện minh bằng sức riêng của mình (số 57).

Chúa Kitô là vị cứu tinh duy nhất

Ở đây, cái “tôi” tỏa sáng trong mọi phòng khách, trên mạng xã hội, hơn cả Chúa mà họ muốn là phát ngôn viên nhưng họ lại thành màn hình; ở đó, “tôi” được phản ánh trong sự tốt lành của chính họ, hoàn toàn không có nhân đức bác ái. Thói thời thượng tấn công hai khả năng tinh thần của chúng ta: trí thông minh và ý chí, qua đó chúng ta trở thành người mang ánh sáng của chính mình (theo nghĩa từ nguyên: Lucifer), tự gán cho mình Vinh quang mà Vinh quang này chỉ thuộc về Chúa. Chúng ta có thể hiểu được những rủi ro và cám dỗ trong lãnh vực phụng vụ (Desiderio desideravi, n. 17-20).

Làm sao để thoát ra? Sự thánh thiện theo tinh thần kitô không thể có nếu không có đức tin và đức khiêm nhường. Việc đón nhận Lời Chúa trong khiêm tốn của đức tin với sự thánh thiện của trí thông minh; khiêm tốn đón nhận ân sủng cho sự thánh thiện của ý chí. Nói tóm lại, Chúa Kitô là Đấng Cứu Rỗi duy nhất. Có nhiều đức tính tự nhiên nâng cao con người trong việc đi tìm chân lý và thiện mỹ: thận trọng, công bằng, sức mạnh, tiết độ, thông minh, hiểu biết, khôn ngoan, tất cả đều cần thiết nhưng chưa đủ. Chỉ có ơn Chúa mới làm cho chúng ta thánh thiện, mới cho phép chúng ta sống như con cái Thiên Chúa, được tự do và được cứu rỗi… nhất là được cứu khỏi chính chúng ta!

Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch(phanxico.vn)